Psy od dawna są jednym z najbardziej popularnych motywów w sztuce, zarówno w malarstwie, rzeźbie, jak i literaturze czy filmie. Są to zwierzęta, które towarzyszą ludziom od tysięcy lat i stały się nieodłącznym elementem naszego życia i kultury. Wśród większości ludzi budzą bardzo pozytywne emocje i sztuka z ich motywem zwykle oddziałuje podobnie. Psy umilają nam czas, zapewniają rozrywkę, kiedyś pomagały w polowaniach, pilnowały swoich właścicieli oraz mienia, były wyznacznikiem statusu społecznego, a nawet uosabiały bogów. Bywają utożsamiane  z ludzkimi cechami - zarówno tymi pozytywnymi jak i negatywnymi. Kojarzą się z lojalnością, oddaniem, przywiązaniem, wiernością, inteligencją i czujnością, ale też siłą, agresją czy konfliktowością. Wielu artystów zdecydowało się uwiecznić psy na swoich obrazach lub rzeźbach, co dało początek różnorodnym interpretacjom i znaczeniom, jakie od wieków towarzyszą temu motywowi. Przekonajmy się więc jak psy wpłynęły na świat sztuki i kultury?

Motyw psa we wczesnej historii i sztuce starożytnej

Istnieje kilka teorii na temat pochodzenia psa i czasów w jakich to nastąpiło. Najprawdopodobniej miało to miejsce 15-40 tysięcy lat temu, a pies powstał na drodze ewolucji wilka. Jedna z teorii mówi o Chinach jako psiej kolebce, przywędrowały one stamtąd przez Cieśninę Beringa do Ameryki Północnej, inna głosi, że pies wraz z człowiekiem pochodzi z Afryki. Możliwe, że tego nigdy do końca się nie dowiemy, ale jedno jest pewne - motyw psa można odnaleźć we wszystkich kulturach i wierzeniach, od prehistorii aż po czasy współczesne. Pierwsze postacie wilków i/lub psów najprawdopodobniej zostały przedstawione na malowidłach naskalnych z późnego paleolitu, w jaskiniach na całym świecie, które obrazowały sceny polowań ludzi w towarzystwie różnych zwierząt. Wczesne psie przedstawienia z tego okresu można również znaleźć w postaci figurek lub zabawek.

EGIPT

W starożytnym Egipcie psy odgrywały bardzo ważną rolę i były powszechnie szanowane. Były stróżami posiadłości, pasących się stad, towarzyszami polowań, łącznikiem między światem fizycznym, a życiem pozagrobowym i oczywiście maskotkami. Bywały również balsamowane i mumifikowane, a egipcjanie nie żałowali im kosztownych i ozdobnych obroży. Przedstawiane na malowidłach, papirusowych zapiskach, rzeźbach, płaskorzeźbach lub figurkach były głównie psy z typu chartowatych, szpicowatych, ogarowatych, mastify czy terriery. Jednym z istotniejszych egipskich bóstw był bóg o głowie szakala (rodzaj wilka z rodziny psowatych) - Anubis - związany z życiem pozagrobowym, którego wizerunek często był wykorzystywany przez tamtejszych artystów.

 Anubis, zdjęcie autorstwa kairoinfo4u (Flickr), licencja CC

MEZOPOTAMIA

W Mezopotamii psy nie cieszyły się aż taką popularnością jak w Egipcie, ale w babilońskich wierzeniach pies był symbolem bogini Guli (Ninisiny), którą przedstawiano zwykle z psem u stóp. Jako patronce zdrowia i bezpieczeństwa domu, składano jej w ofierze małe kamienne lub gliniane figurki psów.

Pieczęć przedstawiająca bogów Ninurta i Gula w towarzystwie psa, licencja CC

GRECJA

W starożytnej Grecji psy były uosobieniem wierności, lojalności, mądrości, ale również dzikości i niebezpieczeństwa. Ich przedstawienia można znaleźć na wazach, reliefach, malowidłach ściennych i kamieniach grobowych. Psie podobizny miały moc przeganiania złych mocy i chroniły przed duchami. W niektórych wypadkach psy były ofiarami rytualnymi. Ich wizerunki mogły być używane w rytuałach religijnych, związanymi np. z uzdrawianiem, oczyszczeniem lub przepowiadaniem przyszłości.W greckiej mitologii wielogłowy pies Cerber strzegł wejścia do Hadesu, bóg sztuki lekarskiej - Asklepios za młodu był karmiony przez sukę, przez co w jego świątyniach hodowano psy. Artemidzie - bogini łowów, w polowaniach towarzyszyły psy. Hekate - bogini magii, przedstawiana jako kobieta a trzema głowami: lwa, psa i konia, była nazywana “czarną suką”, gdyż były jej poświęcone wszystkie czarne psy, głównie molosy. W “Illiadzie” Homera pies Argos występuje jako symbol oddania i wierności - rozpoznaje po 20 latach oczekiwania Odyseusza przemienionego w żebraka, po czym umiera.

Naczynie w kształcie głowy psa wykonane przez antycznego greckiego garncarza Brygosa, licencja CC

RZYM

W Rzymie najbardziej doceniano psy stróżujące i myśliwskie. Uznawane były za najwierniejszych niewolników, kurierów i ochroniarzy. Szkolono je głównie dla celów militarnych, a ich szczekanie często sygnalizowało przybycie wroga.W Domu Dramaturga w Pompejach powstała najprawdopodobniej pierwsza “tabliczka” ostrzegająca przed groźnym psem na terenie posesji - mozaika z napisem “cave canem” – „strzeż się psa” z wizerunkiem zwierzęcia. Tak samo jak w Grecji, w Rzymie również często można było znaleźć psy w postaci pomników nagrobnych. Poświęcone im były również liczne epitafia.

 Mozaika cave canem, zdjęcie autorstwa  Mitch Barrie (flickr), licencja CC

IZRAEL

Psy pierwotnie wykorzystywane były do pilnowania gromad zwierząt hodowlanych, z czasem zaczęto je traktować jak wiernych towarzyszy. Pochówki ludzi często miały miejsce wraz z psami. Symbol psa bywał nacechowany negatywnie, kojarzony z grzechem. Wynikało to z dużej ilości bezpańskich i agresywnych psów na terenie Palestyny. W tekstach mądrościowych pies często przedstawiał głupotę, pogardę. W dobrym znaczeniu przedstawiał duchowych pasterzy, kaznodziejów. Pozytywnie nacechowany był również wizerunek szczeniaków. Psy pojawiały się w sztuce przedstawiającej sceny biblijne.

CHINY 

W kolebce naszych kochanych czworonogów psy były traktowane dwojako. Z jednej strony darzono je dużym szacunkiem, występowały w mitologii, z drugiej strony istnieje zwyczaj jedzenia psów (głównie w południowej części tego kontynentu). Pies to także jeden ze znaków w horoskopie chińskim. Wizerunki psiaków były licznie przedstawiane w tradycyjnym chińskim malarstwie, ale najbardziej popularne ich przedstawienie to Lew chiński, zwany psem Fo. Co pies miał wspólnego z lwem? Wizerunek ten został wykreowany w czasach wprowadzania buddyzmu w Chinach, a lew był symbolem tych wierzeń. Chińczycy wtedy nie za bardzo znali to zwierzę, gdyż nie występowało ono na ich terenach. Na podstawie opisów i znajomości wyglądu psa powstał pies Fo (pies Buddy). Zwykle posągi występują w parze - samica oraz samiec - obydwoje z grzywą. Symbolizują potęgę, chronią prawo oraz strzegą przed złymi mocami. Były umieszczane przed budynkami państwowymi, grobowcami i świątyniami. Protoplastą psa Fo najprawdopodobniej był mastif tybetański.

 Pies Fo, licencja CC

JAPONIA

W Japonii czasów starożytnych pochówek psów wyglądał i przebiegał z taką samą starannością jak pochówek ludzi. Psy również pełniły tu istotną funkcję łącznika świata fizycznego ze światem zmarłych. W okolicach grobowców wpływowych postaci z okresu Kofun można znaleźć liczne terakotowe figurki - haniwa - przedstawiające najróżniejsze przedmioty, postaci, a także zwierzęta - w tym psy, nawet takie z obrożą!

 Pies haniwa, licencja CC

Psy występowały też w wierzeniach Eskimosów - pies brał udział w stworzeniu świata oraz był przewodnikiem zbłąkanych dusz dzieci mających trudności w dostaniu się do krainy wieczności. W związku z tym w dziecięcych grobach były składane psie głowy. Indianie z kolei wierzyli, że zorza polarna to psie zaprzęgi, którymi dusze ludzkie są zabierane w zaświaty. Z tego powodu psy były zawsze przez nich dobrze traktowane i otoczone szczególną uwagą. 

Motyw psa w sztuce średniowiecznej

Europejska sztuka średniowieczna była bardzo mocno związana z tematyką sakralną i biblijną. Znaczenie psa było dwojakie: pozytywne - symbolizował duchowych pasterzy, kaznodziejów wierność w Boga, wierność małżeńską, wiernego towarzysza; negatywne - wrogość, grzech, zachłanność, herezję, przedstawiano go leżącego u stóp Judasza.Był to motyw często występujący w malarstwie, tkactwie, średniowiecznych miniaturach, herbach i pieczęciach.W bestiariuszach był ukazywany jako wzór wierności i rostropności.Postać świętego Krzysztofa była kiedyś przedstawiana jako cynocefal - psiogłowy. Czasami psy pojawiały się na obrazach i rzeźbach jako towarzysze świętych. Na przykład święty Roch, opiekun chorych, jest często przedstawiany z psem, który mu towarzyszył podczas pielgrzymek i opiekował się nim. Psy mogły symbolizować wierność i oddanie świętych Bogu oraz ludziom.Na podstawie nagrobka króla Władysława Jagiełły na Wawelu można dostrzec figury psów i sokołów. Znaczenie ich nie jest do końca znane, albo wynikało to z zamiłowania króla do polowań, albo symbolizowało walkę dobra ze złem, w której pies jest symbolem grzechu, a sokół duszy.

 Święty Krzysztof - cynocefal, zdjęcie autorstwa Tilemahos Efthimiadis, licencja CC

Jan van Eyck Portret małżonków Arnolfinich, licencja CC

Motyw psa w sztuce renesansu

Im bliżej współczesnej historii tym więcej pojawiało się przedstawień psów,a rozróżnienie na rasy zaczęło być bardziej widoczne. W epoce renesansu szczególną popularnością cieszyły się sceny rodzajowe, głównie polowań w towarzystwie chartów. Psy te w swoich dziełach często przemycał Paolo Uccello np. “Polowanie nocą” 1470. Władcy na swoich portretach przedstawiani byli wraz z psami jako symbolem statusu i potęgi np. Karol V namalowany przez Tycjana. 

Fragment obrazu Paollo Ucello Polowanie nocą, zdjęcie autorstwa Martin Beek, licencja CC

Motyw psa w sztuce barokowejSztuka tego okresu charakteryzowała się dramatyzmem, emocjonalnością i bogactwem detali. Psy, podobnie jak w poprzednich okresach, mogły mieć różnorodne znaczenia i były przedstawiane w różnych kontekstach. Psy były często przedstawiane jako strażnicy bram, wejść do pałaców, ogrodów lub kościołów. Ich obecność symbolizowała gotowość do obrony i ochrony. Wciąż towarzyszyły przedstawieniom świętym i występowały w malarstwie rodzajowym. Czasami psy występowały w sztuce barokowej jako elementy dekoracyjne, urozmaicając kompozycję obrazu czy rzeźby. Symbolizowały lojalność i przywiązanie.

Diego Velázquez Panny dworskie, zdjęcie autorstwa Lluís Ribes Mateu, licencja CC

 Antoon van Dyck Portret rodziny Karola I - Ogromny molos vs king charles spaniel, Licencja CC

Peter Paul Rubens Odkrycie purpury przez psa Herkulesa, Licencja CC

Motyw psa w okresie romantyzmu 

Romantyzm, rozwijający się w XIX wieku, charakteryzował się głębokimi emocjami, indywidualizmem, miłością do natury i fascynacją duchowością. Romantyczne dzieła sztuki i literatury często podkreślały temat samotności, melancholii i odczuwania emocji na głębokim poziomie. Psy mogły być przedstawiane jako towarzysze ludzi w tej samotności, symbolizując wierność i oddanie, które przynoszą ulgę i pocieszenie w cierpieniu.Romantycy podziwiali piękno przyrody i często umieszczali psy w swoich pejzażach. Psy jako część naturalnego świata wprowadzały dynamikę i ludzkie emocje w romantyczne krajobrazy, dodając im życia i harmonii.Romantyczni twórcy zainteresowani byli naturą ludzką i dzikością, a psy, jako przedstawiciele zwierzęcego świata, mogły być używane jako symbole dzikości i instynktu w przeciwieństwie do cywilizacji i społeczeństwa.Obecność czworonogów jako towarzyszy ludzi na obrazach podkreślała harmonię z naturą i często stanowiła symbol harmonii między ludźmi a światem zwierząt.

Francisco de Goya Psy na smyczy, licencja CC

 Francisco de Goya Pies, licencja CC

Francisco Goya Portret markizy de Pontejos, licencja CC

Psy w brytyjskiej sztuce wiktoriańskiej końca XIX wieku

W brytyjskiej sztuce wiktoriańskiej, która przypada na XIX wiek i panowanie królowej Wiktorii, motyw psa był obecny i odgrywał różnorodne role w dziełach artystycznych tego okresu. Wiktoriańska sztuka charakteryzowała się różnorodnością stylów i tematów, a psy mogły być przedstawiane w kontekstach symbolicznych, rodzajowych, portretowych i alegorycznych. 

Arthur Wardle The Totteridge XI Edwin

Landseer Trial by Jury

Pies w sztuce XX wieku

W sztuce wieku XX pies nieprzerwanie symbolizował lojalność i wierność wobec człowieka. Frida Khalo Nagi pies meksykański i ja

W niektórych dziełach sztuki XX wieku, pies był używany do wywołania uczuć strachu, niepokoju lub przemocy. Na przykład, w okresie II wojny światowej, można było spotkać obrazy przedstawiające agresywne lub groźne psy, które symbolizowały niszczenie i niebezpieczeństwo.W okresie surrealistycznym, pies był często wykorzystywany jako element surrealistyczny, często w sposób zdeformowany lub zmieniony, co miało podkreślać irracjonalność i niezwykłość tego ruchu artystycznego. Np. Francis Bacon Studium psa 

Giacomo Balla Dynamika psa na smyczy, licencja CC

Pies był również używany jako metafora lub symbol odnoszący się do różnych aspektów ludzkiego doświadczenia, takich jak instynkty, wierzenia, uczucia, lub tożsamość.

W niektórych przypadkach, motyw psa mógł być używany w sposób prowokacyjny lub kontrowersyjny, aby zwrócić uwagę na pewne kwestie społeczne lub polityczne. Zaczął też być wykorzystywany w reklamie. Przykładem jest seria  szesnastu obrazów olejnych autorstwa amerykańskiego malarza Cassiusa Marcellusa Coolidge’a Psy grające w pokera. Zamówiła je w 1903 roku firma Brown & Bigelow na potrzeby kampanii reklamowej cygar. Seria wzbudziła niemałe kontrowersje w świecie sztuki i zyskała spore zainteresowanie. Przez niektórych jest podziwiana za mnogość interpretacji, inni natomiast widzą ją jako typowy przykład słabego gustu amerykańskiej klasy robotniczej. 

Cassius Marcellus Coolidge Przyjaciel w potrzebie, licencja CC

W sztuce XX wieku można znaleźć wiele przykładów przedstawień psów, które odnoszą się do postaci historycznych lub kulturowych, mając na celu podkreślenie pewnych cech lub charakterystyk tych postaci.W abstrakcyjnej sztuce i ekspresjonizmie, pies mógł być przedstawiany w sposób niekonwencjonalny, z wykorzystaniem kolorów, kształtów i linii, aby wyrazić emocje i idee.Jednym z takich artystów jest Pablo Picasso. Jego obrazy często charakteryzują się niestandardowym podejściem do formy i koloru, co czyni je wyjątkowymi.

Motyw psa był także używany do ukazania relacji opiekuńczej lub troskliwej, zarówno między ludźmi a psami, jak i w kontekście relacji międzyludzkich.

Pies w sztuce współczesnej

Motyw psa w sztuce nie przestaje być popularny również w dzisiejszych czasach. Współcześni artyści kontynuują tradycję uwieczniania psów na swoich obrazach i rzeźbach, dodając do tego nowe interpretacje i konteksty. 

Jean-Michel Basquiat namalował kilka obrazów przedstawiających psy. Boy and Dog in a Johnnypump to praca Basquiata z 1982 roku, która według G. Fernándeza pomogła Basquiatowi „osiągnąć zenit jego talentu”. Charakterystyczne dla twórczości Basquiata prymitywne, ekspresyjne podejście do malarstwa ukazuje bawiących się chłopca i psa, ale w nieco niepokojący sposób. Nie jesteśmy nawet pewni, co dzieje się na obrazie, zamiast tego jesteśmy pod wrażeniem koloru i specyficznego stylu, w jakim przedstawiony jest zarówno pies, jak i chłopiec.

Keith Harring Barking Dog - Szczekający pies ma symbolizować represję i władzę, która domaga się posłuszeństwa. Czasami psy przybierają ludzkie cechy i molestują ludzkie postacie, które często przedstawiał. Ta kombinacja człowieka i psa wydobywa „negatywną” stronę brutalnego, szczekającego psa. 

Rzeźba Keitha Harringe'a w Dortmund, licencja CC

Roy Lichtenstein Grrrrrrrrrrr!! - przedstawienie wściekłego psa warczącego z onomatopeicznym wyrażeniem „Grrrrrrrrrrr !!”. Praca pochodzi z komiksu o tematyce wojennej Our Fighting Forces, który posłużyły również jako źródło innych przedstawień psów autorstwa Lichtensteina. 

David Hockney Dog Days W latach 90. jeden z najbardziej znanych i podziwianych brytyjskich malarzy - David Hockney przeszedł fazę pewnej fascynacji swoimi jamnikami. Od września 1993 roku malował i rysował tylko swoje psy. Zaowocowało to kolekcją niezwykle ciepłych, ujmujących obrazów przedstawiających Stanleya i Boodgie w różnych pozach i sytuacjach. Poprzez dokładne badanie, uważność i troskę, zarówno w stosunku do swoich psów, jak i obrazów, Hockneyowi udało się znaleźć sposób na wierne przedstawienie dwóch uroczych, a jednocześnie nieustannie aktywnych stworzeń, których życie jest „zdominowane przez jedzenie i miłość”. Obrazy figuratywne Hockneya były nieco niemodne w porównaniu ze światowymi trendami w sztuce lat 90. Wystosował nawet przeprosiny za swą twórczość. 

W pracach Banksy'ego pies często pojawia się jako element komentarza społecznego, ukazując mroczne aspekty naszego życia. 

Jeff Koons Ballon Dog Balonowe psy autorstwa Jeffa Koons’a to jedne z najdroższych przykładów sztuki współczesnej. Jego praca została sprzedana za 58.4 miliony dolarów. Miniatury tego dzieła można nabyć za kilkanaście do kilkudziesięciu tysięcy dolarów. Sztuka współczesna charakteryzuje się różnorodnością i innowacyjnością, a motyw psa może być wykorzystywany na wiele różnych sposobów, zależnie od koncepcji artysty i jego intencji. Psy nadal stanowią istotny i interesujący motyw w sztuce, odzwierciedlając wrażliwość i emocje, które są charakterystyczne dla współczesnego świata. 

Balloon Dog w Los Angeles, Licencja CC

Pies w polskiej sztuce 

Motyw psa w sztuce polskiej występował w różnych okresach historycznych i odzwierciedlał różnorodne znaczenia, podobnie jak w innych kulturach. Sztuka polska, bogata w tradycje i historię, wykazywała różnorodne podejścia do przedstawienia psów w różnych kontekstach. W sztuce ludowej, takiej jak malarstwo na szkle, malowidła ścienne czy rzeźby w drewnie, psy mogły być często przedstawiane jako część codziennego życia wsi lub jako towarzysze ludzi podczas pracy w polu lub na pastwiskach. W malarstwie portretowym psy mogły towarzyszyć postaciom, szczególnie w portretach zamożnych rodzin. Psy często były uwieczniane w tle portretu, jako symbol statusu i potęgi rodziny. Psy były obecne również w polskiej literaturze i poezji. W utworach poetyckich i prozatorskich, psy mogły być ukazywane jako metaforyczne symbole, np. symbol lojalności, wierności czy dzikości. W niektórych dziełach sztuki polskiej psy mogły być używane jako symbole narodowe, szczególnie w okresach walki o niepodległość i tożsamość narodową. Psy mogły reprezentować determinację, oddanie i wytrwałość Polaków w dążeniu do wolności. 

Wojciech Kossak Wyjazd na polowanie w Gödöllö, licencja CC

W polskiej sztuce współczesnej psy nadal występują jako motyw, jednak z różnorodnymi interpretacjami i podejściami artystycznymi. Psy mogą być przedstawiane w sposób realistyczny, abstrakcyjny, a także jako symbole współczesnych tematów czy problemów społecznych.

Krzysztof Świętek, znany również jako Artpotent specjalizuje się w przedstawieniach psów, szczególnie tych ras agresywnych między innymi bullteriery, ale nie brak też pudli, chartów, innej zwierzyny oraz… Mike Tyson’a ;) Oryginalne grafiki (litografie), art printy w świetnej jakości  oraz rzeźby dostępne na stronie https://artpotent.pl/pol_m_LITOGRAFIA-1270.html?counter=0

Henryk Ożóg Psy Vladimira 

Katarzyna Kozyra Piramida zwierząt - rzeźba/instalacja składająca się z czterech martwych, wypchanych zwierząt, w tym psa. Zwierzęta nie zostały specjalnie zabite, umarły naturalnie lub były przeznaczone na ubój. Inspiracją była jedna z baśni Braci Grimm “Muzykanci z Bremy”. Stanowi ilustrację problemu śmierci. 

Katarzyna Kozyra Piramida zwierząt, licencja CC

Pies jako symbol w sztuce 

Pies jako symbol występuje w sztuce od starożytności do współczesności. W różnych kulturach, okresach historycznych i kontekstach psy symbolizują różne wartości i cechy. Pies w sztuce może symbolizować:

-Lojalność i wierność: Pies od dawna jest uznawany za symbol lojalności i wierności. W sztuce może reprezentować tę cechę zarówno w kontekście relacji między ludźmi, jak i wobec bogów lub innych postaci. Często występuje jako towarzysz świętych lub bohaterów, podkreślając ich oddanie i zaufanie.

-Opiekuńczość i ochrona: Psy były używane jako strażnicy i stróże w starożytności, co nadaje im symbolikę opiekuńczą i ochronną. W sztuce, pies jako stróż może reprezentować potrzebę bezpieczeństwa i opieki nad bliskimi.

-Oddanie i przyjaźń: Psy są znane ze swojej zdolności do tworzenia silnych więzi emocjonalnych z ludźmi. W sztuce, pies może symbolizować poświęcenie, oddanie i miłość, zarówno w kontekście relacji między ludźmi, jak i w związku z bogami lub innymi istotami nadprzyrodzonymi.

-Dzikość i instynkt: Mimo że psy są zdomestykowanymi zwierzętami, wciąż zachowują pewne dzikie instynkty. W sztuce, pies jako symbol dzikości może być używany, aby podkreślić związek człowieka z naturą i dzikim światem.

-Opuszczenie i samotność: W przeciwieństwie do lojalności i przywiązania, pies może również symbolizować opuszczenie i samotność. W sztuce, pies bez właściciela lub zostawiony sam może wyrażać uczucia osamotnienia i izolacji.

-Wróżenie i magiczne aspekty: W niektórych kulturach psy były uważane za magiczne lub wróżebne zwierzęta. W sztuce, pies może być przedstawiany jako symbol magii, proroctwa lub nadprzyrodzonych zdolności.

Pies w kulturze popularnej

Pies nie jest tylko tematem w sztuce wysokiej, ale również często występuje w kulturze popularnej. W filmie i telewizji psy często są głównymi bohaterami, a ich postacie stają się ikonami popkultury. Przykładem może być Scooby-Doo, bohater popularnego serialu animowanego, czy Lassie, pies znanego filmu familijnego. Psy występują także w muzyce, tak jak na przykład w utworze „How Much Is That Doggie in the Window?” Patti Page.Dowody na to, że psy towarzyszyły ludziom można odnaleźć w sztuce od najdawniejszych czasów. Na przestrzeni dziejów można obserwować przemiany psa w obrębie gatunku (powstawanie ras), a także zmiany ról jakie pełnił u boku człowieka - od towarzysza polowania, przez element religii, aż po członka rodziny współcześnie.